Rautenstrauch Józef (1773–1842), generał WP i w służbie rosyjskiej, prezes dyrekcji teatrów. Ur. 13 I w Warszawie, w bogatej rodzinie mieszczańskiej pochodzenia niemieckiego, był synem Jana, kupca korzennego, i Ludwiki z Chevalierów, siostrzeńcem Antoniego (zob.) i Jana (zob.) Chevalierów.
W siódmym roku życia R. przyjęty został jako «frejkadet» do szkoły Korpusu Inżynierów Kor., uwolniony 12 V 1780 w randze chorążego. R. dobrze opanował język francuski, co było mu pomocne w dalszej karierze życiowej. Dn. 7 I 1786 wstąpił ponownie do Korpusu Inżynierów Kor. i 16 III 1788 awansował na podoficera. Zatrudniony jako konduktor przy budowie koszar kadeckich w Warszawie, zetknął się z królem Stanisławem Augustem, który w r. 1790 przeniósł go w stopniu podporucznika do swej kancelarii. R. cieszył się względami królewskimi, 25 XI 1790 otrzymał nobilitację, w r. 1792 tytuł sekretarza kancelarii królewskiej. W r. 1793 przeszedł do służby w sztabie generalnym armii kor. w stopniu porucznika.
R. wziął udział w powstaniu kościuszkowskim, uczestniczył w obronie Warszawy (12 VII – 6 IX 1794), odznaczył się przy odparciu ataków wojsk pruskich pod Powązkami (26 VIII) i Wawrzyszewem (28 VIII). Dn. 10 IX 1794 mianowany został sztabs-kapitanem z przeznaczeniem na adiutanta przybocznego naczelnika Tadeusza Kościuszki. Pozostał do końca obrony Warszawy, wyróżnił się 1 XI w czasie starć z wojskami rosyjskimi na przedpolu Pragi. Po śmierci Stanisława Augusta R. zatrudniony został na okres blisko dwóch lat przez Christiana Wilhelma Friesego, sekretarza gabinetowego króla do porządkowania w Petersburgu kancelarii królewskiej; segregował wówczas akty urzędowe i korespondencję prywatną. Po powrocie do kraju R. osiadł w Warszawie. Zbliżył się do ks. Józefa Poniatowskiego, stał się jego sekretarzem osobistym, uczestniczył z całą grupą «złotej młodzieży» w bujnym życiu towarzyskim księcia w pałacu Pod Blachą i w Jabłonnie, był m. in. aktorem w amatorskim teatrze utworzonym przez niego w ówczesnym pałacu Radziwiłłów przy ul. Miodowej. Z ks. Józefem R. związał się na całe jego życie. Po klęsce Prus w r. 1806 i przybyciu armii napoleońskiej do Warszawy, R. 1 XII t. r. wstąpił w stopniu kapitana do powstającego wojska polskiego, 31 XII przeznaczony został na adiutanta polowego J. Poniatowskiego, 12 II 1807 otrzymał awans na szefa szwadronu z pozostawieniem przy obowiązkach adiutanckich, obejmując w jesieni 1807 stanowisko pierwszego adiutanta księcia z prowadzeniem jego kancelarii osobistej. Za udział w kampanii 1807 r. nagrodzony został 1 I 1808 Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Dn. 18 III 1809 R. mianowany został szefem sztabu 1 dywizji z równoczesnym awansem na pułkownika. W wojnie z Austrią 1809 r. odznaczył się w bitwie pod Raszynem (19 IV), a po rannym gen. Stanisławie Fiszerze objął obowiązki szefa sztabu głównego, które pełnił do powrotu wyleczonego Fiszera do służby w Trześni w ostatnich dniach maja, pozostając nadal w sztabie głównym. Brał udział w walkach o Sandomierz (17–18 V) oraz w bitwie pod Gorzycami (12 VI). Dn. 14 XI 1809 otrzymał Order Kawalerski Legii Honorowej. Na stanowisku podszefa R. pozostał przy nowej organizacji wojska (23 XI 1809). Równocześnie otrzymał 22 VIII 1810 stanowisko szefa drugiego wydziału działań wojennych w Min. Wojny. W r. 1811 R. towarzyszył ks. Józefowi w jego podróży do Paryża, gdzie przybył 23 IV i po 4-miesięcznym w nim pobycie, wypełnionym intensywną pracą kancelaryjną, 17 IX wrócił do Warszawy. W przededniu wojny z Rosją 1812 r. R. stał na czele najbliższych współpracowników gen. Józefa Wielhorskiego, kierującego pracami Min. Wojny, dając się poznać jako dobry i sprężysty organizator.
Na kampanię rosyjską R. wyruszył jako podszef sztabu 5 korpusu Wielkiej Armii. Walczył w bitwach i potyczkach stoczonych przez wojska korpusu, a za odznaczenie się przy szturmie Smoleńska (17 VIII) nagrodzony został Orderem Oficerskim Legii Honorowej (11 X). W czasie odwrotu spod Moskwy R. rozchorował się i jechał z kontuzjowanym ks. Józefem w jego karecie. Dn. 3 II 1813 R. mianowany został generałem brygady z pozostawieniem na stanowisku podszefa sztabu głównego przy gen. Aleksandrze Rożnieckim. Ze sztabem ks. Józefa udał się z Warszawy do Krakowa. Od 12 III do 28 IV R. użyty był przez ks. Józefa jako negocjator w rozmowach z aktualnym dowódcą korpusu austriackiego w Ks. Warsz. gen. Johannem Frimontem, w sprawie dyslokacji oddziałów polskich w stosunku do rozłożenia oddziałów austriackich. Z wojskiem dowodzonym przez ks. Józefa R. udał się przez ziemie czeskie do Saksonii. Przy organizacji w Żytawie (Zittau) 30 VI 8 korpusu Wielkiej Armii, R. został podszefem jego sztabu szefostwa gen. A. Rożnieckiego. W kampanii jesiennej 1813 r. R. znajdował się w bitwach pod Gabel (18 VIII), Löbau (9 IX), Frohburgiem (8 X), Borna (10 X) i Lipskiem (16–19 X). W tej ostatniej ranny, wzięty został do niewoli, a po rychłym uwolnieniu powrócił do kraju i osiadł w Warszawie. Dn. 9 XII 1814 R. wszedł do służby w Komitecie Wojskowym w stopniu referendarza, 14 II 1815 mianowany został generałem dyżurnym wojska; 1 XII 1815 R. otrzymał Order Św. Włodzimierza 3 kl.
W tym czasie R. prowadził proces cywilny z Mikołajem Okołowiczem sędzią apelacyjnym. W r. 1814 nakłonił siostry swojej matki – Teresę i Mariannę Chevalier – do cesji na siebie roszczeń finansowych wobec Okołowicza z tytułu niespłaconego długu, ustalonego ugodą notarialną z 12 VIII 1812. R. zaskarżył ugodę jako niekorzystną dla wierzycieli Okołowicza, rozpoczynając ostrą i oszczerczą kampanię zarówno przeciwko niemu, jak i innym prawnikom biorącym udział w zawarciu tej ugody. Sąd Najwyższy Król. Pol. zatwierdził wyroki niższych instancji uznające ugodę za skutecznie zawartą i jednocześnie zasądził od R-a koszty procesu. R. miał rzekomo prowadzić jeszcze inny proces w r. 1819 z panami Chevalier, którzy byli wspólnikami jego ojca w przedsiębiorstwie garbarskim. Sprawa miała dotyczyć rozliczeń z tytułu udziału w tej spółce. Pisał o tym obszernie Alfred Młocki, a za nim powtórzyli Stanisław Szenic i Stanisław Milewski.
R. był autorem projektu organizacji Komisji Rządowej Wojny (KRW) opracowanego 6 I 1816. Dn. 20 I t. r. mianowany został w stopniu radcy stanu dyrektorem generalnym II Dyrekcji (Osób) KRW, pozostając przy pełnionych obowiązkach generała dyżurnego. Dn. 14 II 1816 nadeszły do namiestnika odezwy w. ks. Konstantego o powołaniu przez cesarza R-a na stanowisko radcy stanu z prawem do udziału w Radzie Stanu i Radzie Administracyjnej z określonymi zastrzeżeniami. Dn. 25 II 1817 wszedł w skład najwyższej komisji egzaminacyjnej jako jej członek. Pod nadzorem podległego R-owi Wydziału Osób przeprowadzona została w l. 1816–19 przez specjalnie powołaną komisję weryfikacja odznaczeń Orderem Virtuti Militari w czasach Ks. Warsz., zakończona sporządzeniem list osób odznaczonych i częściowym ich opublikowaniem. R. uważany był za zdolnego administratora oraz sprawnego i sumiennego organizatora, ale równocześnie ślepo oddanego władzy zwierzchniej, bez sprzeciwu wykonującego wszelkie otrzymane polecenia. Nagradzany był za wywiązywanie się ze swoich obowiązków, ale i za służalczość, licznymi odznaczeniami. Trzy klasy Orderu Św. Stanisława R., jako jedyny, otrzymał w r. 1816 w przeciągu 6 dni (4 kl. – 11 X, 3 kl. – 15 X, 2 kl. – 17 X), a następnie 1 kl. – 26 III 1818. Orderem Św. Anny 1 kl. R. odznaczony został 18 X 1820. Cieszył się wielkim uznaniem i pełnym zaufaniem w. ks. Konstantego, który cenił wszechstronne uzdolnienia R-a, tak w sprawach wojskowych, jak i politycznych czy administracyjnych.
Dn. 6 III 1822 zarządzeniem gen. Józefa Zajączka, namiestnika Król. Pol., R. powołany został w skład komisji śledczej, w sprawie ujawnionego w Warszawie nielegalnego Związku Przyjaciół, której działalność zakończono 19 VI t. r. raportem zredagowanym przez R-a. Równocześnie R. na polecenie w. ks. Konstantego prowadził przesłuchania wybitniejszych członków Wolnomularstwa Narodowego. Po nieudanej próbie wzniecenia 28 VIII 1825 przez Tadeusza Sumińskiego i za wiedzą Waleriana Łukasińskiego buntu więźniów w twierdzy zamojskiej, R. udał się we wrześniu t. r. do Zamościa w celu przeprowadzenia dodatkowego śledztwa w sprawie tego wydarzenia. R. miał nakłonić Łukasińskiego do złożenia zeznań ujawniających szczegóły dotychczas nieznane, dotyczące Tow. Patriotycznego i jego członków. Jeszcze w t. r. otrzymał Order Św. Włodzimierza 2 kl. Dn. 19 II 1826 włączony został do śledztwa w sprawie osób należących do Tow. Patriotycznego jako protokołujący sekretarz komitetu śledczego, prowadząc niejednokrotnie osobiście przesłuchania oskarżonych. Uznawany za «spodlonego do szczętu» (Szymon Askenazy), w ocenie niektórych R. był jakoby życzliwy przesłuchiwanym, zwłaszcza wojskowym, a nawet miał naginać zeznania na ich korzyść (Prot Lelewel, Fryderyk Skarbek). Komitet śledczy zakończył swą działalność z końcem 1826 r. kilkudziesięciostronicowym raportem napisanym przez R-a pt. „Zdanie sprawy Komitetu Śledczego” (przetłumaczone na język francuski i rosyjski), złożonym cesarzowi z datą 22 XII 1826/3 I 1827, następnie skierowanym do Sądu Sejmowego. Dn. 3 IX 1826 R. awansował na stopień generała dywizji, a 9 VI 1827 otrzymał Order Św. Anny 1 kl. z brylantami, 6 VI 1829 Order Św. Aleksandra Newskiego. W r. 1828 córka R-a Laura zaliczona została do panien honorowych polskiego dworu cesarsko-królewskiego. Z końcem t. r. Urząd Municypalny m. Warszawy upoważnił R-a do zaciągnięcia pożyczki w kwocie 100 tys. zł na budowę domów przy ul. Fawory, na terenach, na których później stanęły obiekty warszawskiej cytadeli. R. był właścicielem szeregu parcel i nieruchomości na terenie Warszawy, które odsprzedawał najczęściej pod budownictwo wojskowe. Był dzierżawcą wieczystym dóbr pojezuickich, które w r. 1826 odstąpił mecenasowi Wincentemu Matuszewskiemu. Sam mieszkał w pałacu Prymasowskim przy ul. Nowosenatorskiej 479, stanowiącym siedzibę KRW. We własnym ogrodzie zabawowym Tivoli prowadził kawiarnię z placem zabaw, licznie odwiedzanym przez mieszkańców Warszawy. Dn. 24 VI 1829 R. został mianowany członkiem Rady Administracyjnej Król. Pol., 24 V 1830 odznaczony Znakiem Honorowym za 30 lat nieskazitelnej służby oficerskiej.
W listopadzie 1830 R., po powrocie z 4-tygodniowego urlopu w Lubece, wszedł w skład powołanej komisji śledczej w sprawie wykrytego sprzysiężenia Piotra Wysockiego, której działalność przerwał wybuch powstania. W Noc Listopadową R. zajął stanowisko wrogie powstaniu, m. in. nalegał bezskutecznie na gen. Franciszka Żymirskiego, aby zaatakował powstańców, a później nawet pojawił się pod arsenałem z adiutantami i oficerami ordynansowymi w. ks. Konstantego. Był na placu Bankowym z paroma wyższymi oficerami, gdzie powstał chwilowy ośrodek przeciwdziałania powstaniu. R. przybył 30 XI 1830 na posiedzenie Rady Administracyjnej (wzburzony tłum zagrażał jego życiu), z której już 1 XII ustąpił. W pierwszych dniach powstania R. faktycznie zarządzał i kierował KRW do czasu powołania na stanowisko ministra wojny gen. Izydora Krasińskiego (4 XII). R. pozostał na zajmowanych przed rewolucją stanowiskach i dopiero 30 I 1931 w związku z reorganizacją sztabu głównego, usunięty został z funkcji generała dyżurnego wojska, przekazując ją gen. Franciszkowi Morawskiemu. Tłumacząc się chorobą, obowiązki dyrektora generalnego II Dyrekcji KRW R. przekazał tymczasowo ppłk. Karolowi Zielińskiemu i 9 II, mimo pozytywnej rekomendacji gen. I. Krasińskiego, został przez Rząd Narodowy ze stanowiska tego ostatecznie odwołany. Pozostał w Warszawie stroniąc od jakiejkolwiek działalności.
W czasie czerwcowych demonstracji mieszkańców stolicy i związanych z nimi aresztowań generałów, wysunięte zostały również oskarżenia pod adresem R-a. Już wcześniej R. spotykał się z pogróżkami i atakami, m. in. ze strony podległego mu niegdyś urzędnika Michała Skopowskiego, byłego audytora dyżurstwa głównego, który groził mu wystąpieniem na drogę sądową i podaniem szczegółów postępowania R-a do publicznej wiadomości. Aresztowany, po zwolnieniu symulujący chorobę, R. nie doczekał się powołania przed sąd. Po kapitulacji Warszawy zgłosił się natychmiast do władz rosyjskich i objął kierownictwo uruchomionych 14 IX przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza biur byłej KRW, poświęcając specjalną uwagę dawnym kasom generalnym KRW. Równocześnie R. został naczelnikiem wojennym woj. mazowieckiego i na stanowisku tym pozostawał do 31 V 1833. Ukazem Mikołaja I z 4 IX (16 IX) 1831 powołany został na członka Rządu Tymczasowego «dyrygującego» Wydziałem (późniejszą Komisją) Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w miejsce nieobecnego w Król. Pol., lecz i nieudolnego Stanisława Grabowskiego. R. został 16 III 1832 umieszczony w armii rosyjskiej, 22 III odznaczony Orderem Orła Białego, 8 IV mianowany dyrektorem głównym Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego, powstałej z połączenia dotychczasowej Komisji R-a z Komisją Spraw Wewnętrznych i Policji, przejętej niebawem przez gen.-mjr. Aleksandra Strogonowa.
Dn. 22 IV 1832 R. został ponownie członkiem Rady Administracyjnej Król. Pol., 2 V t. r. powołany jako członek Rady Stanu i Rady Administracyjnej do «ciągłego zasiadania w Radzie Stanu», a zarazem (do 1 VII t. r.) na zastępcę prezydującego Iwana Paskiewicza w Radzie jeszcze przed jej ukonstytuowaniem się. Dn. 8 XI 1833 otrzymał kierownictwo spisu i zaciągu wojskowego w Król. Pol., 27 XI t. r. – zwierzchnie dowództwo nad kompaniami inwalidów, szpitalnymi i poprawczymi więźniów. Rozkazem dziennym z 22 IV (4 V) 1834 R. mianowany został generałem-adiutantem cara z pozostawieniem na zajmowanych stanowiskach. Pełnił również tymczasowo obowiązki naczelnika wojennego gub. mazowieckiej. Jako członkowi Rady Administracyjnej oddano R-owi od 1 VI 1840 stanowisko «Naczelnie Zarządzającego» Dyrekcją Komunikacji Lądowych i Wodnych. Za zasługi odznaczony został Orderem Św. Aleksandra Newskiego z brylantami, Orderem Św. Włodzimierza 1 kl. oraz pruskim Orderem Orła Czerwonego 1 kl. Swoim osobistym zaangażowaniem i zręcznością, wielką pracowitością i talentem organizacyjnym doszedł R. do najwyższych godności i zaszczytów wojskowych i administracyjnych, stając się równocześnie uosobieniem lojalności i oddania władzom zwierzchnim. Ale z drugiej strony R. zdobył się na okazywanie pomocy i wsparcia byłym oficerom WP i urzędnikom wojskowym, często uczestnikom ostatniego powstania, znajdującym się niejednokrotnie w ciężkich sytuacjach życiowych. Znany jest epizod dostarczenia przez R-a informacji Mikołajowi I o przebywającym w niewoli rosyjskiej Wincentym Niemojowskim, gdzie R. starał się pomniejszyć jego winę jako ministra rządu rewolucyjnego, zresztą bez większego skutku.
Dn. 22 XII 1832 Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego zwróciła się do R-a z propozycją objęcia przez niego funkcji «Prezesa Dyrekcji Teatrów i wszelkich widowisk dramatycznych i muzycznych w Królestwie». R. został na to stanowisko powołany przez Radę Administracyjną 11 I 1833. Okres jego kadencji, mimo katastrofalnej sytuacji i największych prześladowań po powstaniu, cechował rozwój teatrów zwłaszcza warszawskich i polepszenie ich sytuacji materialnej. R. dokończył budowy Teatru Wielkiego i doprowadził do inauguracyjnego przedstawienia (24 II 1833). Półtora roku trwała zainicjowana przez R-a budowa stałego Teatru Rozmaitości (otwartego 13 II 1836), ze świetną akustyką i ogrzewanego w zimie. Pod nadzorem R-a w r. 1835 przeprowadzono remont teatru w Kaliszu, a w l. 1839–40 podjęto gruntowną renowację w Łazienkach: Pomarańczarni i Amfiteatru na Wyspie. R. doprowadził do zlikwidowania bezustannego deficytu teatru, uzyskując dotację rządową w wysokości 150 tys. zł rocznie; w r. 1840 udało się R-owi wyjednać dekret carski przyznający teatrom warszawskim roczny zasiłek w kwocie 30 tys. rb. (200 tys. zł).
Równolegle R. podjął starania zmierzające do zapewnienia teatrowi dopływu nowych sił artystycznych. Z początkiem 1835 r. otwarta została szkoła dramatyczna, baletu i śpiewu. Z grupy przyjętych w okresie rządów R-a artystów i artystek wyszli najwybitniejsi przedstawiciele sztuki teatralnej. Na wysokim poziomie artystycznym był balet i opera, cieszące się specjalną opieką R-a. Mimo że R. uważany był za apodyktycznego despotę, często w sposób ordynarny obchodzącego się z artystami, krańcowo oszczędnego, karzącego za najmniejsze przewinienie obcięciem gaży, to z drugiej strony swoimi uporczywymi staraniami doprowadził do uzyskania zabezpieczenia emerytalnego dla aktorów i pracowników teatralnych w drodze zrównania ich w uprawnieniach z innymi urzędnikami państwowymi oraz zwolnienia aktorów z obowiązkowej służby wojskowej. R. pozostawił po sobie teatr ustabilizowany i z zabezpieczoną przyszłością jego pracowników oraz z 580 tys. zł oszczędności w kasie. R. zmarł w nocy 27/28 VIII 1842 w Warszawie, pochowany został w grobowcu na cmentarzu przy kościele Przemienienia Pańskiego (OO Kapucynów) w Warszawie. W pogrzebie obok władz naczelnych Królestwa z namiestnikiem oraz wojskiem brało liczny udział duchowieństwo świeckie i zakonne.
Ożeniony był R. z Heleną Weroniką z Dzierżanowskich, córką Jana (zob.), matką Gustawa Ehrenberga (zob.), a po uzyskanym w r. 1818 rozwodzie poślubił Łucję z Giedroyciów (zob.). Z pierwszego małżeństwa miał jedyną córkę Laurę (1811–1843), od r. 1835 żonę Franciszka Gabriela Buyno, oficera jazdy powstańczej w 1831 r., kawalera Krzyża Złotego Virtuti Militari.
Portret olej. R-a w Muz. Narod. w W.; – Estreicher w. XIX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I (tu bibliogr. dot. procesu. R-a z M. Okołowiczem); Bibliogr. Warszawy 1864–1903, Wr., 1971; Finkel, Bibliogr.; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Enc. Powsz. (PWN); Enc. Wojsk., VII; Pol. Enc. Szlach., X; Łoza, Legia Honorowa; tenże, Słown. architektów; Słown. Teatru Pol., (bibliogr.); Boniecki, II (Chevalier); Uruski, XV; Lista imienna Generałów, Oficerów wyższych i niższych oraz Urzędników wojskowych tak w służbie będących, jak i dymisjonowanych, Znakiem Honorowym zaszczyconych, W. 1830; Łoza S., Kawalerowie orderu Św. Stanisława (1 XII 1815 – 29 XI 1830), „Mies. Herald.” 1930 nr 5 s. 98 (błędne daty życia), 1932 nr 3 s. 59; – Askenazy S., Książę Józef Poniatowski 1763– 1813, P. 1913; tenże, Łukasiński, W. 1929 I–II; tenże, Rosja – Polska 1815–1830, Lw. 1907; Bielecki R., Tyszka A., Dał nam przykład Bonaparte, Kr. 1984; Chołodecki J. Białynia, Jeneralicja polska w powstaniu listopadowym, „Nasz Kraj” 1906 z. 22 s. 17; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i sąd sejmowy 1821–1829, W. 1970; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; tenże, Wojsko Pol., 1815–30; Kraushar A., Kaliszanie Niemojowscy, „Echa Przeszłości” (W.) 1917 s. 100–1; Łukasiewicz M., Armia księcia Józefa 1813, W. 1986; Łuniński E., Napoleon (Legiony i Księstwo Warszawskie), W. 1911 (reprod. portretu w mundurze rosyjskiego generała-adiutanta cesarza Mikołaja I); Milewski S., Dzieje resortu sprawiedliwości, „Gaz. Prawn.” 1987 nr 7; Owerłło P., Z tamtej strony rampy, Kr. 1957; Pachoński J., Generał Franciszek Paszkowski 1778–1856, W. 1982; tenże, Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818, W. 1981; Powstanie czy rewolucja – W 150 rocznicę powstania listopadowego, Kat. 1981; Rapacki W., Sto lat sceny polskiej w Warszawie, W. 1925; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955; Rulikowski M., Teatr warszawski od czasów Osińskiego (1825–1915), Lw. [b. r. w.]; Siwkowska J., Nokturn czyli rodzina Fryderyka Chopina i Warszawa w latach 1832–1881, W. 1986 I 15, 281, 364; Skałkowski A., Książę Józef, Bytom 1913; tenże, O cześć imienia polskiego, W.-Lw. 1908; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, W. 1976; Sobieszczański F., Warszawa. Wybór publikacii, W. 1967 II 82; Szenic S., Pitaval warszawski, W. 1959 II cz. 1 s. 32–6; Świetlicka H., O teatrach warszawskich w latach 1832–1852, „Pam. Teatr.” R. 18: 1969 s. 151–5; Tarczyński M., Generalicja powstania listopadowego, W. 1981; Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, W.-Kr. 1925; Witkowski W., Komisja Rządowa Sprawiedliwości w Królestwie Polskim 1815–1876, L. 1986 s. 150–1, 162–3; – Akty powstania Kościuszki, III; Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kr. 1976; Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1883 I–II; Dyaryusz Sejmu z roku 1830–1831, Kr. 1907–12 I, VI; Dzien. Urzęd. Woj. Kaliskiego 1831 nr 46 (dodatek); Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Kr. 1914 II; Kalendarzyk polityczny na rok 1839, W.; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Korespondencya księcia Józefa Poniatowskiego z Francyą, P. 1923–9 II–V; Korespondencja Lubeckiego z ministrami, sekretarzem stanu Ignacym Sobolewskim i Stefanem Grabowskim, Kr. 1909 II–IV; Magier, Estetyka Warszawy; [Młocki A.], Księga wspomnień…, Paryż 1884 s. 20–5; Mroziński J., Dzieła wszystkie, Wr. 1987 II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki z 1830–1831 roku, Kr. 1909; Nowy kalendarzyk polityczny na rok zwyczajny 1830, W.; Postawka L., Pamiętniki, Paris 1908 I 152; [Prądzyński I.], Pamiętniki generała…, Kr. 1909 I; Protokóły posiedzeń Rady Administracyjnej, Wydziału Wykonawczego tejże Rady i Rządu Tymczasowego w Warszawie od 30 listopada do 5 grudnia 1830 roku, „Roczn. Tow. Hist. Liter. w Paryżu” R. 1870–2 s. 431; Przewodnik warszawski, W. 1827; Ramotowska F., Inwentarz akt Rady Stanu Królestwa Polskiego z l. 1832–41, W. 1976 s. XVI, XVII; Roczniki Woyskowe Królestwa Polskiego 1817–1830 [W.]; Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815–1830 [W.]; Sąd sejmowy opowiedziany przez naocznego świadka. (Przyczynek do dziejów Królestwa Kongresowego), Kr. 1869 s. 11, 37, 48; Skarbek F., Pamiętniki, P. 1878 s. 136; Sumariusz protokółów Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 1815–1867, W. 1961 Cz. 1 T. III s. 132, 737; [Szaniecki J. O.], Pamiętnik, W. 1912; Vol. leg., IX 194, X 341; Wierzbicka K., Źródła do historii teatru warszawskiego, cz. 2: 1795–1833, Wr. 1955; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski… 1803–1868, P. 1913 II; Źródła do dziejów Warszawy, W. 1966 II; – „Gaz. Rządowa Król. Pol.” 1842 nr 188; „Gaz. Warsz.” 1815 nr 98; „Kłosy” 1887 nr 1157 s. 134–5; „Kur. Warsz.” 1842 nr 226, 228, 230; „Tyg. Pet.” 1832 nr 26, 39, 1834 nr 31; – AGAD: Akty KRW rkp. 69 c, 156, 492A, 595, 607, 608, Kancelaria Nowosilcowa, rkp. 203, 534, Protokoły Rady Admin. Król. Pol. rkp. I, IV, V, XVI, XVIII, XXI, Władze Centr. Powstania Listopadowego, rkp. 67; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 1226; Arch. Państw. w W.: Akty Dyrekcji Rządowej Teatrów i Widowisk w Król. Pol., rkp. 10, Teki Walerego Przyborowskiego IV, XXXIII; B. Jag.: sygn. 224639 IV nr 59 Druki ulotne i ogłoszenia urzędowe Ks. Warsz., sygn. 15036 III t. 12, zbiór druków procesowych, B. Ossol.: rkp. 5817; B. Uniw. Warsz.: rkp. 548; Muz. WP w W.: nr inw. 2494; – Łoza S., Virtuti Militari 1792–1819, W. 1953 (mszp. w posiadaniu Z. Zacharewicza); – Kartoteka oficerów WP 1815–1830 Zbigniewa Zacharewicza z Kr.; Materiały Red. PSB; – Informacje Stefana K. Kuczyńskiego i Władysława Sobocińskiego z W.
Zbigniew Zacharewicz